Замонавий шароитда муҳим тенденция бўлган рақамли ривожланиш стратегияси рус журналистикасининг, ишлатилган технологик платформадан ва мультимедиа даражасидан қатъи назар, мамлакатимизда асрлар давомида шаклланган профессионаллик асосларини сақлаб қолиш истагини назарда тутади. Россия журналистикасида сўнгги ўн йилликлар давомида юз берган ўзгаришлар радикалдир. Албатта, бунда асосий ролни 1990-йиллардаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар ўйнади, бу ижтимоий жараёнларнинг моҳиятини бутунлай ўзгартирди. Бироқ, бу ўзгаришлар рақамлаштириш билан боғлиқ жараёнлар билан узвий боғланди, ушбу турли омилларнинг комбинацияси рус журналистикасида мисли кўрилмаган ўзгаришларни амалга оширди: Россия оммавий ахборот воситалари тизими, уларнинг бизнес-модели ва мазмуни, журналистлар фаолиятининг табиати ва тамойиллари, томошабинларнинг оммавий ахборот воситаларидаги хатти-ҳаракатлари бутунлай ўзгарди. Албатта, бу ўзгаришлар баъзи ижобий натижаларга олиб келди, аммо жиддий муаммоларни юзага келишига бир қатор сабаблар бор.

Россиялик тадқиқотчилар оммавий ахборот воситалари ва журналистикани рақамлаштириш билан боғлиқ туб ўзгаришларни, шунингдек, таркиб ҳажмининг кўпайиши ва томошабинлар уни истеъмол қилишга сарфлайдиган вақтни аниқлайдилар, бу эса янги – рақамли маданиятни шакллантиришга олиб келади. Алоқа ва оммавий ахборот воситаларини истеъмол қилиш тарзини ўзгартиради (Вартанова, 2021). Шунингдек, журналистиканинг ўзи рақамлаштириш шароитида сезиларли даражада ўзгарганлиги, рақамли трансформацияга касбий фаолиятнинг янги амалиёти ва воситаларини шакллантириш билан жавоб берилганлиги таъкидланади (Вартанова, 2022). Албатта, юқорида келтирилган ўзгаришлар умуман рус журналистикаси фаолиятининг барча жиҳатларига ва хусусиятига таъсир қилади.

Давом этаётган ўзгаришлар статистика билан ҳам тасдиқланади: Роскомнадзор маълумотларига кўра, РФКДА 42,230 даврий нашрлар 2020 йил ўрталарида рўйхатга олинган, бу ўн йил олдингига нисбатан 40% га кам. Сўнгги ўн йилликларда анъанавий журналистиканинг аҳволи жуда қийин бўлган, аммо сўнгги даврда CОВИД-19 пандемияси томошабинларни деярли бутунлай рақамли маконга ўтишга мажбур қилганлиги билан ҳам оғирлашди. Бундай шароитда анъанавий оммавий ахборот воситалари ва журналистикани рақамли ривожлантириш стратегияси нафақат барқарор тенденцияга, балки омон қолиш усулига айланди.

Кўпгина рус газеталарининг конвергент таҳририятлари аллақачон кунига 24 соат, ҳафтанинг етти куни, биринчи навбатда электрон платформалар учун контент ишлаб чиқаришни таъминлайди, анъанавий газеталар тўғридан-тўғри ўз веб-сайтидан янгиликларни олади, газеталарнинг онлайн версиялари аудиторияси, шунингдек газета ва журналлар томонидан ўз ўқувчиларига тақдим этиладиган мобил хизматлар ўсиб бормоқда. «Ахборот олиш ва уни веб-сайтга жойлаштириш» тезлигида ахборот агентликлари билан рақобатлашиш қийин, — дейди Российская Газета ФСБИ таҳририяти бош директори П.Негоица. – Журналистларнинг вазифаси янгиликларнинг «қўшимча қиймати»ни яратиш, воқеаларни таҳлил қилиш ва шарҳлашдан иборат. Лекин фақат анъанавий йўл –мақолалар ёзиш ва сайтида уларни пост учун – кечаги кунга хосдир. Биз ахборотни тақдим этишнинг янги шакллари билан тажриба ўтказмоқдамиз.»

Босма ва рақамли платформалардан фойдаланган ҳолда замонавий рус журналистикаси-таҳлиллар, шарҳлар, видеолар, фотосуратлар, инфографика, онлайн трансляциялар, ҳисоботлар ва янгиликларни яратмоқда 24/7. «Бугунги кунда Россия ва хорижий фуқароларнинг объектив, тезкор, профессионал маълумотларининг аҳамияти айниқса юқори. Бизнинг вазифамиз–тингловчиларимизни долзарб янгиликлар, юқори сифатли таҳлиллар, 24/7 га тўлиқ ишониш мумкин бўлган эксклюзив материаллар билан таъминлаш»,–деди «Известия» бош директори Владимир Тюлин.

Йирик анъанавий оммавий ахборот воситалари таркибий фабрикаларнинг бир турига айланмоқда, уларнинг тузилмалари босма ва  онлайн оммавий ахборот воситаларини ўз ичига олади, бу эса ўз навбатида юқори ахборот ресурслари ҳисобланади. Кўпгина газета ва журналлар узоқ вақтдан бери ўзларини ривожланишнинг конвергент йўлини танлаган ва босма нашрларни телевизор, радио ва турли хил рақамли лойиҳалар билан бирлаштирган мультимедиа холдинги сифатида жойлаштирдилар. Ушбу стратегия нашриётларга таркибни тарқатиш каналлари ва платформаларини кенгайтириш, уларни йўқотмаслик ва кўпинча томошабинлар ҳажмини оширишга имкон берди. Россия медиамаконида бундай синергияга кўплаб мисоллар мавжуд (Комсомолская Правда, Московский Комсомолец, Известия ва бошқалар.)

Замонавий оммавий ахборот воситаларига технологик ўзгаришлар, аудитория оммавий ахборот воситаларини истеъмол қилиш хусусиятлари ва платформалар алгоритмлари катта таъсир кўрсатмоқда. Media тенденциялари доимий равишда ўзгариб туришига қарамай, бугунги кунда рақамли муҳитда media ривожланишининг ўзига хос хусусияти тобора кўпайиб бораётган каналлар ва таркибни тарқатиш платформаларидир. Бир даража ёки бошқаларда етакчи оммавий ахборот воситаларини ўзлаштирган ижтимоий тармоқлардан сўнг, хабарчилар ва янги платформаларнинг машҳурлиги маълум (Telegram, Тикток, Yandex Зен, ва ҳоказо). Тез ривожланаётган қисқа видео алмашиш хизмати Тик ток media муҳаррирларини формат ва таркибни тақдим этиш усуллари билан тажриба ўтказишга мажбур қилди. Яна бир тенденция-аудио ва видео форматларини ривожлантириш. Мутахассислар буни овозли технологияларнинг ҳаётимизга тобора кириб бориши билан изоҳлашади (овозли қидирув, овозли хабарлар). Бугунги кунда кўплаб оммавий ахборот воситалари ушбу йўналишни ривожлантира бошладилар, масалан,  подкастларни чиқариш орқали. Бу подкастлар туфайли, масалан, Комсомолская  Правда радио веб-сайтининг аудиторияси 2020 йил баҳорида сезиларли даражада ўсди.

Россиянинг асосий хусусиятларидан бири унинг кенг ҳудуди, шунингдек географик ва маданий-этник хилма-хилликдир. Шу сабабли, миллий республикалар ва вилоятлар, шаҳарлар ва алоҳида туманлар матбуотини ўз ичига олган минтақавий журналистика аҳолини маҳаллий муаммолар тўғрисида хабардор қилиш, жамиятни уларни муҳокама қилишга жалб қилиш ва уларни ҳал қилиш йўлларини излаш учун муҳим функцияларни бажаради. Маҳаллий журналистика аҳолини бирлаштиришга, шаҳар ва туманларнинг инфратузилмасини, иқтисодий ва маданий салоҳиятини ривожлантиришга ёрдам беради. Пандемия томошабинларнинг минтақавий оммавий ахборот воситаларига бўлган қизиқишини ва маҳаллий янгиликларга бўлган талабини намойиш этди. Ноаниқлик шароитида руслар газеталарда ва маҳаллий оммавий ахборот воситаларида минтақадаги вазият тўғрисида энг ишончли маълумотларни топишга ҳаракат қилишди. Шу билан бирга, блокировка минтақавий босма нашрларнинг муаммоларини ёмонлаштирди: тираж ва реклама даромадлари пасайиб кетди, нашриётлар тарқатиш ва чакана савдода қийинчиликларга дуч келишди. Россия Журналистлари уюшмаси томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, сўралган минтақавий таҳририятларнинг деярли  38 фоизи нашрнинг айланишини ёки ҳаво тўлқинлари сонини камайтирди, оммавий ахборот воситаларининг учдан бир қисми ходимларнинг иш ҳақини қисқартириши керак эди, ҳар бешинчи таҳририятда ходимларнинг қисқариши янада фойдали вазият онлайн эди. Рақамли платформаларни олдиндан ўзлаштирган нашрлар ва газета ва журналлар, чунки томошабинлар онлайн манбалар билан кўпроқ алоқада бўлишди. Минтақавий оммавий ахборот воситалари муҳаррирларининг сўзларига кўра,  2020 йил баҳорида нашрлар веб-сайтларида трафик бир нечта ошди times.In томошабинларнинг ижтимоий тармоқларга кўчиши ва интернет ресурслари ўртасидаги қаттиқ рақобат контексти, бу тактика анъанавий оммавий ахборот воситаларининг рақамли платформаларга янада муваффақиятли мослашишига имкон беради.

Шундай қилиб, рус журналистикаси рақамлаштириш, ўз фаолиятини модернизация қилиш, аудиториясини кенгайтириш, янги хусусиятлар ва фазилатларга эга бўлиш, ўзини янги имкониятлар билан бойитиш ва шу билан бирга бутун тарихи давомида қўйилган асосларни сақлаб қолиш шароитида ривожланишга интилади. Бироқ, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, рақамлаштириш, хусусан, рус журналистикаси учун бир қатор жиддий муаммоларни келтириб чиқарди, жумладан: профессонал ва профессионал бўлмаган журналистика ўртасида тобора кучайиб бораётган рақобат (ёки тадқиқотчилар баъзан шундай дейишади, «эски мутахассислар» ва «янги мутахассислар»ўртасида);

— Журналистика мазмуни, унинг ишончлилиги ва аналитиклиги сифатининг пасайишига олиб келадиган «тезликка сиғиниш»;

— Журналистик форматлар ва жанрларни примитивлаштириш тенденцияси (журналистиканинг «тик токизацияси»);

— Журналистикани роботлаштириш ва Itгигантлари диктатураси билан боғлиқ муаммолар;

— Аудитория билан муносабатларни ўзгартириш билан боғлиқ таҳдидлар ва хатарлар («оломон цензураси»);

— Рақамли медиа маконининг лойқа ахлоқий меъёрлари таъсири остида журналистларнинг ижтимоий масъулияти ва касбий этикаси инқирози.

Шундай қилиб, рақамлаштириш янги имкониятлар бериб, чуқур, шу жумладан назарий тушунишни талаб қиладиган янги муаммоларни келтириб чиқаради. Афтидан,  янги медиа муҳити шароитида ҳам рус журналистикасининг асосий вазифалари, биринчи навбатда, давлат томонидан белгиланган вазифаларини миллий миқёсда бажариш бўлиб қолиши керак.

Смирнова Ольга Владимировна

М.Ломоносов номидаги Москва давлат университети журналистика факультети декани ўринбосари, филология фанлари номзоди, доцент, рақамли журналистика кафедраси мудири ва магистратура декани

 

«Замонавий журналистиканинг долзарб муаммолари II Фарғона халқари конференцияси» тўпламидан